Standplaats Berlijn
Ilona Verhoeven
Bloemenzeeën en licht in donkere tijden
De kogel is door de kerk. Nina Roos en ik gaan een Berlijnse Lesebühne presenteren. Berlijns én natuurlijk een tikkeltje Hollands, zoals dat gaat met Nederlanders in het buitenland. Misschien gaan we poëzie combineren met pannenkoeken, misschien laten we tulpen brengen als artistiek supplement, misschien gaan we klagen over het weer (waarschijnlijk niet, en anders hoogstens voor de vorm of ter opwarming van het literaire klimaat), misschien gaan we uitzoeken welke vrouw Hebban Olla Vogala heeft geschreven – want dat de maker van de eerste in het Nederlands geschreven zin een vrouw was, dat lijdt toch amper twijfel. Wat het ook gaat worden, we zijn eruit.
Het is een vroege vrijdagochtend als we de gezamenlijke koffie alweer op hebben en voldaan de straat uit wandelen. We gaan van start! Binnenkort. En dan vliegt er een groep vogels over de Greifswalder Straße. We horen ze eerder dan we ze zien. Prrrroe prrrroee klinkt het van boven, een klein beetje galmend. Verbaasd kijken we op, het toeterende geluid is onmiskenbaar: kraanvogels. Een kleine V-formatie richting Weißensee. Ze zullen er niet gaan landen, maar bekend is dat trekvogels zich oriënteren op water en de Weißensee ligt er al lang, het is een oud richtpunt. De vogels weten het. Het gaat de goede kant uit. Het voorjaar is in aantocht.
We moeten positief blijven in deze moeilijke tijden. Of het klopt met de tijd van het jaar of dat de natuur in de war is, check ik steeds minder, als het maar lente wordt. De winters in Berlijn zijn niet aan te bevelen, en steeds druileriger. Voor corona was het nog wel eens gemoedelijk om in een cafeetje te gaan zitten schrijven. Het droevige nieuws is dat de tijden zijn veranderd. Niet dat er geen cafeetjes meer zijn, aan de buitenkant zijn ze er allemaal nog. De bestemming van de panden is immers nog steeds horeca, alle zaken van de afgelopen vijftien jaar zijn echter van eigenaar gewisseld of van naam en van personeel veranderd. Vooral het afgelopen jaar is het snel gegaan met de wisseling van de wacht.
Dat enkele weken geleden La Tazza in de Hufeland Straße zijn deuren sloot, was voor velen een hard gelag. Het gold als de enige nog overgebleven ‘oude’ ontmoetingsplek. De hele buurt kwam er. Al vanaf een uur of acht ’s morgens kon je er terecht voor koffie, Kuchen, broodjes en, vanaf het middaguur, soep en dagschotels. Een uitvalsbasis voor makers werkzaam in de creatieve sector, net als Tous les Jours, de koffietent op de hoek, en de ertegenover gelegen Frucht Bar dat waren. Niet dat alleen maar schrijvers, acteurs, beeldend kunstenaars en Ai Wei Wei er kwamen – iedereen zat er.
Aan alles komt een einde, pleeg je dan te zeggen. Maar het ene einde is het andere niet. Lang geleden hoopte je nog wel eens op een nieuw begin. Je weet wel, zo van ‘bij iedere deur die sluit, zwiept er ergens een raam open’. Ik weet het, heel spiri, heel reli. Alleen, daar vallen we niet meer op terug, althans, daar kunnen we maar moeilijk op terugvallen. Hallo hé, het pand staat in de fik en iedereen is vergeten dat je dan níet op de lift moet wachten. Spreekwoordelijk, bedoel ik. Metafysica is niet aan mij besteed de laatste tijd, alles waar iets van ‘meta’ in zit kan zelfs mijn irritatie opwekken. Nou ja, de ene metafoor is de andere niet, ik weet het. Het ene verdwijnt, het andere juist niet: als ik mijn werk voor een wandelingetje onderbreek, vind ik nog steeds op elke straathoek een kerstboom.
We kunnen stellen dat Berlijn een afvalverwerkingsprobleem heeft, want kerstbomen op straat, nu nog? We zitten inmiddels ruim in maart. De kerstbomen zijn na het wekenlang op straat liggen helemaal bruin geworden.
Bruin is geen schande meer in Duitsland. Alles wordt bruiner, overtuigingen, gedrag, toekomstdromen. Dat is in Nederland ook aan de gang, sterker nog, dat is in Nederland door de verkiezingsuitslag bevestigd, maar als het erop aankomt, maken Nederlanders zich zorgen om een ander land: Duitsland.
‘Gaat het allemaal wel goed in Berlijn, wat is dat voor bijeenkomst in die villa?’, zo klonk een bezorgd sms’je vanuit Nederland. Ja, dat ging natuurlijk over de villa waar de afgelopen maand de AfD-leden elkaar troffen. Een bijeenkomst met sprekers uit alle geledingen – en zo waren ook openlijke neonazi’s, beroemd in hun kringen, van de partij. Belangrijk onderwerp dat aan bod kwam: het uit Duitsland verwijderen van mensen op wie de AfD’ers niet gesteld zijn. Buitenlanderhaat noemen ze het niet, laat staan racisme. Het woord deportatie werd niet gebruikt, maar wel bedoeld. Om miljoenen mensen het land uit te krijgen ging het over een masterplan voor remigratie. De plek waar de bijeenkomst werd georganiseerd was een statige villa net buiten Berlijn, in Potsdam, die in dit kader heel snel herinneringen oproept aan de villa aan de Wannsee, hemelsbreed maar enkele kilometers ervandaan. Voor wie bij de naam ‘Wannseevilla’ geen lichtje begint te branden: dat was dus die buitenplaats aan de Wannsee, een meer bij Berlijn, waar tot de Endlösung is besloten. De rest is geschiedenis.
Een deel van de Duitsers denkt mogelijk écht dat Alternative für Deutschland een alternatief, oftewel weer eens iets anders is. Iets anders dan wat er nu gaande is, en ook iets anders dan het aloude, kennelijk moeilijk los te laten nazi-gedachtegoed, waar overigens nergens letterlijk aan gerefereerd wordt. Tot nu. In de villa, met de neonazi’s erbij.
Of het nieuws over het extreme idee de kiezers zal bereiken of dat blijkt dat het ze Wurst zal wezen, is momenteel nog niet te zeggen. Wie weet levert het zelfs meer aanhang op. Gelukkig is voor veel Duitsers de geschiedenis niet alleen iets ouds dat nooit meer terugkomt oftewel, aardig gezegd, nostalgie. In het hele land gaan mensen de straat op om hun ongenoegen en afkeer te uiten.
Het nieuws is overigens aan het licht gekomen door een groep onderzoeksjournalisten. Een samenwerkingsverband van kritische verslaggevers genaamd ‘Korrektiv’. Direct nadat zij openbaar hadden gemaakt wat de AfD’ers onderling uitwisselden, moest AfD-fractievoorzitter Alice Weidel zich in allerlei bochten wringen. Ze had het niet geweten. Dat ze sprak op een bijeenkomst waar ook andere sprekers waren, en dat die sprekers bekende neonazi’s waren, daarvan zei ze niet op de hoogte te zijn geweest. Dat ze op de sprekerslijst stonden, op dezelfde waar zij ook op stond, nee, geen notie van genomen.
Op het raam van boekwinkel Ocelot in de Rosenthaler Straße prijkt een knalgele poster van Verlage gegen Rechts. Een samenwerkingsverband dat al sinds 2016 bestaat, en zich door de actualiteit opnieuw ontwikkelt. BÜCHER DIE WISSEN WO SIE STEHEN, meldt de poster.
Wellicht is het inspirerend voor Nederlandse uitgevers om ook zoiets op te zetten of zich bij de club aan te sluiten, zeker nu de Leipziger Buchmesse in zicht is met gastland(en) Nederland/Vlaanderen. Het telkens gebezigde motto ‘Alles ausser flach’ gecombineerd met ‘alles ausser rechts’ schept dan meteen wat duidelijkheid bij de Duitse collega’s, simpelweg om te laten zien waar de literaire en boekenwereld staat nu Wilders zo veel stemmen heeft getrokken.
De afgelopen maand gingen overal mensen de straat op tegen de AfD. In veel Duitse steden leidde het tot grote demonstraties. De Akademie der Künste op de Pariser Platz voorzag tijdens de grootste demo, die in Berlijn honderdvijftigduizend mensen op de been bracht, in een openbaar protestborden-atelier. Ter plekke werden teksten gemaakt en op stukken karton gezeefdrukt en geschilderd.
Hoe uitgelaten en verbonden de sfeer daar was, zo ingetogen en bezorgd is die nu tijdens de zondagavond-lichtketens in het buurtje rondom de Bötzowstraße in Prenzlauerberg. Mensen komen met lichtjes en kaarsjes aan wandelen en sluiten zich zonder verder iets te zeggen aan. Samen vormen ze een lichtketen vanaf de hoek van de Käthe Niederkirchner Straße. ‘Licht im Dunkeln: Unsere Straße bleibt hell!’ Dat staat boven een brief die her en der in de wijk hangt. Met deze vriendelijke A4-tjes worden de ‘Liebe Nachbar:Innen’ opgeroepen om, ‘vanuit een meerderheid, aan al diegenen die erop uit zijn om onze manier van samenleven op het spel te zetten, een signaal af te geven voor onze huisdeur, voor onze straat, voor onze buurt, voor onze maatschappij en tegen de dreigende donkerheid.’
Elke zondag begint het om zes uur, en elke zondag staan er meer mensen.
JA NICHTS IST OK: een andere tekst die zich opdringt. Het statement, te vinden op palen, elektriciteitskastjes en wildplakzuilen, bevestigt de sfeer die soms de straten overneemt. Een sfeer die te voelen is bij het zien van ‘herdenkingsaltaartjes’ voor Alexej Navalny in portieken, bij de bloemenzee voor de Russische ambassade op de Unter den Linden, in de leegte op straat als trams en bussen vanwege stakingen dagenlang niet rijden, in de wanhoop bij demonstranten voor Gaza bij de Reichstag en in de afwezig vrolijke blik van mensen die in het wilde weg iedereen een ‘schöne Frauentag’ wensen.
‘JA nichts ist ok’ is een campagne voor het nieuwste stuk van René Pollesch. De altijd vernieuwende theatermaker en intendant van de Volksbühne, stierf onlangs onverwacht op 61-jarige leeftijd aan een hartinfarct.
Nadat Chris Dercon er een rommeltje van had gemaakt, had Pollesch weer gezorgd voor een goede sfeer bij het theater. Niet alleen de acteurs liepen met hem weg, vrijwel iedereen kon met hem opschieten. De schok bij de medewerkers is groot, evenals bij zijn fans. Brieven en een enorme hoeveelheid bloemen liggen aan weerszijden van de hoofdingang van het theater. ‘Danke René!’ staat onder een van de teksten, waarvan een deel in geel gemarkeerd is: ‘Du hast die Welt zu ein menschlicheren Ort gemacht!!!’ Drie uitroeptekens. Te midden van twee bloemenzeeën.
Ophaaldag
De kerstman zou zijn eigen troep op moeten ruimen. Een mal idee dat me te binnen schiet als weken na de feestdagen nog steeds overal in de stad kerstbomen rondslingeren. De kerstman als zondebok, het zou niet misstaan in een modern politiek manifest. Kerstbomen zijn nog net geen probleem, maar ze vallen nogal op deze dagen. Zelfs op de tramhalte moest ik gisteren een boom ontwijken. Overal zwerven bomen, alsof ze na de jaarwisseling enigszins op drift zijn geraakt. Eerst zijn het onmisbare gezelligheidsbrengers, en dan worden ze van de ene op de andere dag de deur uit gezet. Om koud van te worden.
Maar vandaag is het ophaaldag. Piepjes galmen door de straten als de wagen achteruitrijdt. Piepjes verraden dat er gewerkt wordt. Ze vinden hun weg tegen deuren en ramen, langs het halflege schoolplein om de hoek, weerkaatsen tegen de muren van de sporthal met het golvende dak. Ik denk aan een gesprek met Timothy Isherwood, met wie ik samen het literair-muzikale werk Aan het water maak. Een tijdje terug hadden we het erover dat dit soort geluiden een vorm van vervuiling zijn. Auditieve rotzooi die over de leefomgeving wordt uitgestort. Precies weet ik het niet meer, maar de constatering was dat het gepiep slechts één voorbeeld was van alle mechanische geluiden die we zomaar in onze oren geslingerd krijgen.
We zijn die waarschuwingssignalen van vrachtwagens normaal gaan vinden. We zijn luid piepende grote voertuigen veiliger gaan vinden. Lang geleden zou er iemand op de uitkijk zijn gaan staan om buren en voorbijgangers erop attent te maken dat de vrachtwagen, langzaam, naar achteren zou gaan komen. De piepjes leggen de verantwoordelijkheid voor een veilige plek nu bij iemand anders dan de veroorzaker van een eventueel ongeluk.
Een vrachtwagen die aan de ene kant iets opruimt, geeft er iets anders, weliswaar onzichtbaars, rommeligs voor terug. Wat dat precies is, daar zouden we nog een tijdje over kunnen doorbomen.
Niet dat we dat gaan doen, want we komen niet boven het lawaai uit. In Berlijn is lawaai maken een geliefde gewoonte. Lawaai maken in de zin van demonstreren. Wie dat niet helemaal overdrachtelijk weet te nemen, geeft zich over aan het motto ‘wie het meeste lawaai maakt, wordt het beste gehoord’. Zo werden de Berlijners in de eerste weken van het jaar 2024 geconfronteerd met reutelende boerenvoertuigen die luid claxonnerend kruispunten bezetten, en de omgeving van de Pariser Platz en de Brandenburger Tor onbegaanbaar maakten. Het openbaar vervoer en bijgevolg grote delen van de stad lagen grotendeels lam. Dat gaat zo: boeren tuffen in konvooi over de Karl Marx Allee, vervolgens krijgt de trambestuurder, net een halte voor overstaphalte Eberswaldestraße, door dat hij over vier, vijf haltes compleet vast zal komen te staan. Met als gevolg wachten.
Ik zat in een stilstaande M10 toen na een lange tijd een mededeling door de tram kwam dat hij niet verderging. Reizigers konden zelf de keuze maken om bijvoorbeeld een bus te nemen. Of te gaan lopen. Heerlijk dat ook de trambestuurder zich bewust was van keuzemogelijkheden in moeilijke situaties. Als rechtgeaarde Hollander zie ik dan altijd nog de keuze om te gaan fietsen, overigens iets wat Berlijners in de winter een stuk minder doen, maar ik had geen zin om mijn fiets te gaan ophalen. Dus hup, verder met de benenwagen. Waar de uitdrukking ‘benenwagen’ vandaan komt, is eigenlijk een raadsel, want wandelen is heerlijk, maar het heeft niets van de verplaatsing met een voertuig. Maar over wandelen en taalgebruik een andere keer.
Of nog wel iets over woordkeuze. Boeren heten in de berichtgeving steevast ‘Landwirte’, wat maar weer eens onderstreept hoe rijk de Duitse taal is – in het Nederlands blijven het boeren. Het zijn bewoordingen in de nieuwsbulletins op alle Berlijnse radiozenders, van Radio Berlin tot Spreeradio.
Het woord ‘Landwirt’ heeft iets statigs, een Wirt is letterlijk de ‘gastheer’, een benaming die je nooit in een negatieve context gebruikt, eerder met ruimhartigheid en met een persoon die weet wat goed voor je is. Daarbij komt het natuurlijk van ‘Landwirtschaft’, wat een economisch aandeel aan de maatschappij aangeeft. Gedachten aan het land en het landschap dringen zich op, het heerlijke waardevolle buitenleven.
Woorden doen ertoe, schreef Ilja Leonard Pfeijffer begin van het jaar in een stuk naar aanleiding van de verrechtsing van alles en iedereen. Duitsland kan er ook wat van, maar daarover ook een andere keer, want het is ook nog eens Grüne Woche. Dé internationale landbouwbeurs, met dit jaar veertienhonderd standhouders verdeeld over verschillende hallen en ruimtes, trekt zo’n driehonderdduizend belangstellenden. Dit enorme meerdaagse evenement is onderdeel van een hele traditie in Duitsland – en van de Berliner Messe, die er altijd het jaar mee opent.
Doordat de boeren actievoerden vanuit hun tractorcabines kwam er een andere beweging op gang in de stad. Overal stapten mensen stevig voort over brede, lange straten. Ik hou van de stad, nog steeds, ik ken er de weg, loop er graag doorheen, dus wat dat aan gaat hadden de boeren een slechte aan mij, echt last had ik er niet van.
Koud was het wel. Bij een paar haltes waar reizigers die in de gure januariwind voor niks stonden te wachten, ging ik langs om te zeggen dat ik zojuist uit een tram was gestapt die niet verder ging en dus hier ook niet langs zou komen. Gelatenheid was de reactie. Ach ja, de boeren. Eentje stelde een vraag waarop geen antwoord verwacht werd. Een vraag zonder vraagteken, zoiets. Wat willen de boeren nu eigenlijk? Sommigen begonnen ook maar te lopen. Anderen knikten even en keken verder op hun telefoon. Een enkeling greep juist direct in jaszak of tas naar de telefoon. Bij de vierde halte hield ik het voor gezien.
Terwijl de piepjes zich over de dag verdelen en de stad chaotisch verder pulseert, volg ik in het voorbijgaan de medewerker van de ophaaldienst. Zijn wagen haalt alleen bomen op. Ze zullen ongetwijfeld gerecycled worden of een andere niet al te slechte bestemming krijgen, anders worden de bomen niet apart opgehaald. De firmanaam aan de zijkant van de vuilniswagen bevat iets van ‘eco’, als ik verder loop ben ik hem alweer vergeten.
Eén man rijdt de wagen, een andere pakt alle bomen op en smijt ze achterin. Het gaat snel en effectief, de bomen verdwijnen in z’n geheel. Tussen de klep steekt nog een dennentak, eentje om het feestseizoen definitief uit te zwaaien, hij zwiept heen en weer als de wagen weer optrekt.
Op de rug van de vuilnisman die alle bomen verzamelt staat de naam van een ander afvalverwerkingsbedrijf, ‘Bartscherer’. Dat blijft me dan weer wél bij, niet alleen doordat zijn overall knalblauw is, maar ook vanwege de lange baard van die vent, ik zou bijna zeggen ‘dude’, een kleurrijk figuur. En een keiharde werker. Ja, hij gaat de klus klaren. Zijn missie is duidelijk. Alle kerstbomen de stad uit.
Nieuwe lente, nieuwe kunst
De gierzwaluwen scheren door de lucht, een heerlijke vliegshow voor iemand die het bij tijd en wijle fijn vindt zomaar wat omhoog te turen, zoals ik. Een vrije middag achter het Verwalterhaus waar het langzamerhand steeds drukker wordt. Het nieuwe tentoonstellingsseizoen begint. Ik ben blij onder de mensen te zijn, ja, het is goed iedereen weer te zien. De boks bleef tot voor kort nog in zwang, maar nu omhelzen we elkaar, het is een nieuwe lente.
We zitten op rode klapstoeltjes, overgenomen van een variété theater. Telkens schuiven we ze een stukje verder op, met de zon mee. Nog even en hij verdwijnt achter het huis. Wat een prachtig licht, zullen mensen dan tegen elkaar zeggen, boven, in de oude waskeuken. De laatste zon schijnt altijd precies naar binnen, lijnrecht door de Torstraße. Vanaf het dak van het SoHo House aan de overkant hebben ze al eens jaloers naar beneden gekeken hoe we daar stonden, uit het raam leunend. Een glas rode wijn in de hand, terwijl beneden op het kruispunt de trams langs gleden, van en naar Alexanderplatz. Het huis trilde, zoals het altijd trilt, net als de aarde en net als alles overal beweegt, en we proostten op het leven, in het Italiaans. La dolce vita. Beeldend kunstenaar Giacomo della Maria toonde zijn werk en hij had al zijn Italiaanse vrienden uitgenodigd. We hadden toen net zo goed in Rome kunnen zijn geweest.
Nu is er een groepstentoonstelling van het Pictoplasma Festival, het internationale festival voor character design. Het hele huis is bevolkt door vreemde wezens, kleurige poppetjes en andere wonderlijke figuren, ontsproten uit de fantasie van ontwerpers en kunstenaars. De exposerende kunstenaars zijn afkomstig uit alle hoeken van de wereld: Chili, Canada, de Verenigde Staten, Spanje, Duitsland en Nederland. Het publiek is divers, en vooral enthousiast.
Het was een lange winter, ook voor het cultuurleven in Berlijn. Maar met het aanbreken van het voorjaar bloeit het kunstklimaat weer op, het doet velen zo te zien goed.
Moki, z.t.
Onder de trap kijkt een enorme salamander lieflijk de gang in, alsof hij altijd al aanwezig was in dit huis dat ooit behoorde aan de opzichter van het monumentale St. Marien-St. Nicolai Friedhof. Een aantal jaren geleden heb ik hier mijn collages geëxposeerd en sindsdien ben ik er niet meer weggegaan. Dat geldt voor meer mensen, we komen samen als Kunstverein, we houden van de plek, er heerst rust én het is er levendig – een understatement: het vrijstaande pand staat pal naast een van de grootste verkeersaders van de stad.
Met de kunst heeft het gebouw intussen een nieuw leven gekregen. We maken er tentoonstellingen en binnen de kaders van het grotestadsleven organiseren we cross-over activiteiten met muziek, poëzie en theater.
Achter het gebouw bevindt zich een goede stek om de dag te overdenken, gedachten te noteren en te ordenen, om ideeën te vangen of, als er ook anderen zijn, gezellig wat te praten, over kunst, het leven! Als ik met mijn stoel opnieuw achter de zon aan ga, stapt Ben de hoek om. Hij komt uit New York en viert in Berlijn een sabbatical. Ben vindt alles amazing. De stad, het huis, de groene omgeving.
‘This is an amazing garden,’ zegt hij. Ik kijk om me heen en vraag hem of hij zeker weet of het een tuin is. Ondanks aardig wat grafstenen vind ik het persoonlijk ook een prachtige tuin, daar niet van. Ben lacht, complimenteert me met mijn ‘geweldige’ opmerking. De Duitsers zijn geweldig en vooral zo ontzettend aardig. Ik ben helemaal niet Duits, zeg ik tegen hem, maar dat maakt hem niet uit.
De salamander onder de trap lijkt een eigen leven te leiden. Alsof hij echt bestaat. En toch, het is een beeld. Gemaakt door Moki. Iedereen denkt dat ze Japans is, vanwege haar naam, maar ze is ‘gewoon’ Duits. In een van de ruimtes beneden toont ze nog meer werken, gedetailleerd uitgewerkte kijkkasten met axolotls erin. Eentje is gepositioneerd in een antieke radio en oogt als een diorama. Met de vriendelijke axolotl erin komt alles goed. Ik ben gefascineerd, en niet alleen omdat ik zelf eens een zine maakte met een verhaal over axolotls, een ‘mysterie’ in de kelder van het Besiendershuis in Nijmegen.
De wezentjes uit de wereld van Moki zijn betoverend. Zelf zegt ze dat het te maken heeft met de ruimtes en met de sfeer eromheen, en ik moet toegeven dat het huis en de kunst ook nu weer verrassend op elkaar inwerken.
Boven staat een drietal monitoren en nog een computerscherm waarop kunstvideo’s spelen. Een installatie van Beth Frey. In deze kamer waan je je direct in een andere werkelijkheid. Felle kleuren mixen met amorfe vormen, met maskers, met zwabberende gedaantes. Zijn het clowns die wazig in de verte staren, glimlachen ze? De herhalende melodietjes uit de video’s geven het gevoel ergens onder water getrokken te zijn. Het bruine gemarmerde behang en de glimmende oude tegelkachel herinneren er echter aan dat we ons in een oud huis bevinden.
De grote ruimte aan de voorzijde van het pand bevat werk van meerdere kunstenaars, onder wie de Nederlander Daan Botlek. Opvallend is een soort tekenfilmfiguurtje, in verschillende poses aan de wanden. De vormgeving van dit ‘character’ is helder en strak. Eentje hangt er boven een deurpost, een verwijzing naar een crucifix. De symboliek spat er vanaf. Een prachtig spel met zwart en wit, het hoofd bestaat uit in elkaar overvloeiende yin en yangvormen.
Lalalimola (ps. van de Spaanse illustratrice Sandra Navarro), z.t.
Na de verwarrende en strenge coronaperiode is Berlijn weer op de weg terug als kunsthoofdstad van Europa. Er was althans de afgelopen weken genoeg te doen wat de hedendaagse kunstliefhebbers op de been bracht. Het weekend voor Pictoplasma was er het Gallery Weekend Berlin. Drie dagen lang werden de galeries in vooral Mitte en Charlottenburg min of meer overlopen, zo druk was het. De galeriehouders hadden dan ook uitgepakt met nieuwe tentoonstellingen, nieuwe kunstenaars, vernissages en verruimde openingstijden. Bij Sprüth Magers, een van de grotere internationale galeries, verdrong het publiek zich tussen de multimediale werken van Cao Fei. De overweldigende installatie verspreid over meerdere zalen haakt in op maatschappelijke en technologische kwesties van deze tijd.
Duotopia is de titel van de tentoonstelling die draait om virtual reality en de interacties tussen menselijk bewustzijn en machines. Een achterliggende vraag is wat het betekent om mens te zijn in de zich telkens veranderende 21ste eeuw. En: wat stellen mensen zich voor van de (verre) toekomst? Een van de videowerken toont voorbijgangers die hierop reflecteren. Het is kunst die over het dagelijks leven van nu gaat en ondertussen – door video’s met zwevende objecten, landschappen en dromerige kleuren – een hoog surrealistisch gehalte heeft.
Gelukkig lopen de meeste tentoonstellingen nog wel een paar weken door, want het was gewoonweg ondoenlijk om alles in één weekend te bezoeken, hoe leuk de uitdaging ook is om zoveel mogelijk meteen te zien.
Wie zegt dat kunst en sport niets met elkaar te maken hebben? Heen en weer fietsen van Rosa Luxemburg Platz naar de Kantstraße, kriskras van oost naar west, was een behoorlijke work-out. Uiteindelijk stond er die zondagavond ruim zeventig kilometer op de teller van mijn mountainbike.
Nie wieder Krieg
En toen was het oorlog. Toen ja, lang geleden. Maar op de groepsapp van het huis gaat het over een bom. ‘We vallen er net buiten’, lees ik. Een plaatje van het gebied achter het Anton Saefkowpark toont de precieze plek. In de Berliner Morgenpost was het eerder die dag goed voor een klein berichtje: ‘500-Kilo-Weltkriegs-Bombe in Prenzlauer Berg entdeckt’. Het oude gebouw van de Netto-supermarkt is afgebroken en tijdens de bouwwerkzaamheden bleek er een ‘Fliegerbombe’ in de grond te zitten. De Berlijnse explosieve opruimingsdienst komt hem onschadelijk maken. Voor de zekerheid moeten in een straal van tweehonderdvijftig meter bewoners hun huis uit. Dat zijn zo’n tienduizend mensen. Wij zitten daar dus niet bij, net niet.
De stemming op de app is gelaten, er klinkt wat ongeloof door over de vreemde samenloop van omstandigheden. Het is dezelfde dag dat Rusland Oekraïne is binnengevallen. ‘Krieg in Europa!’ kopte de Berliner Kurier in chocoladeletters.
Vanaf die dag is de Brandenburger Tor gehuld in een blauw-gele lichtbundel, de kleuren van de Oekraïense vlag, als protest tegen de plotselinge invasie van Poetins troepen in Oekraïne. Tegenstanders laten er hun stem horen, elke avond klinkt het luider. Stop de oorlog, stop Poetin. Maar hoe?
In een paar dagen tijd staat alles op scherp. Terwijl de Bondsdag voor het eerst in de geschiedenis op zondag vergadert en besluit om per direct honderd miljard euro extra voor defensie uit te trekken, verzamelen zich in de omgeving van de Reichstag grote groepen mensen. Ze lopen, ze fietsen, ze stappen uit bussen, uit auto’s, wandelen vanaf metrostations. Iedereen is onderweg naar de demonstratie, een initiatief van mensenrechten- en vredesorganisaties. Om steun te betuigen aan Oekraïne, om protest te laten horen tegen de Russische aanval, om zorg te uiten, om te zeggen dat vluchtelingen welkom zijn.
Al bij Alexanderplatz zijn er fietsfiles. Op de Unter den Linden is het overvol en in alle drukte fietst Ina ineens naast me. We zijn beiden collagisten, maar door Corona hebben we elkaar al heel lang niet gezien. Beiden zijn we verbaasd dat dit de plek en het moment is dat we elkaar treffen. We fietsen een stukje samen op, verliezen elkaar daarna weer uit het oog.
Eenmaal bij de Brandenburger Tor is er bijna geen doorkomen aan. Bij de overgang naar de Pariser Platz kan de stroom maar amper tot stilstand komen. ‘Ich hab grün!’ meldt een automobilist geërgerd uit zijn openstaande raam. ‘Wir haben blau-gelb,’ hoor ik naast me. Of de man achter het stuur het ook gehoord heeft, is de vraag. Zijn wagen is al bij de Amerikaanse ambassade.
Iedereen is op weg naar de Siegessäule midden in Tiergarten – overigens een oorlogsmonument, maar intussen meer bekend als de grote gouden engel uit de film Der Himmel über Berlin.
Allerhande protestborden, gele en blauwe ballonnen, vlaggen, beschilderde gezichten en met leuzen opgetuigde kinderwagens komen samen op de Straße des 17. Juni. OMA’S GEGEN KRIEG staat op een gelamineerde A4 om de nek van een vrouw. Klare taal, net als FRIEDEN FÜR DIE UKRAINE JETZT, dat een andere, veel oudere, dame fier boven zich uitsteekt. Het is een handgeschreven bordje dat kracht uitstraalt. Meestal is STOP WAR, NIE WIEDER KRIEG of eenvoudigweg FRIEDEN de boodschap. TESTOSTERON NEANDERTALER STOPPEN staat op een bord dat tegen een kinderwagen geleund staat. En passant enige psychoanalyse is nooit weg.
Net buiten het gewoel zit een kind op een boomtak, een protestbord op de arm. De jonge demonstrant geeft Poetin persoonlijk een veeg uit de pan: ANGRY OLD MAN, YOU ARE HISTORY!
Vol overtuiging woorden neerpennen, misschien helpt het.
Heel Berlijn haat alles
Op een van de hoeken van de Platz der Vereinten Nationen staat in een plantsoen een verkiezingsbord. Al woon je op de tiende verdieping in een van de flats aan het plein, al sjees er voorbij in het drukke Berlijnse verkeer, het metershoge, overwegend rode billboard trekt de aandacht. Het is een gigantische foto van een vrouw die bezig is met het doornemen van belangrijke stukken. In haar gezicht weerkaatst het schijnsel van een bureaulamp. De dag is al lang voorbij, maar zij heeft nog een klus te klaren, of zoals de tekst naast haar meldt: ARBEITEN FÜR BERLIN. Deze ‘arbeidster’ is Franziska Giffey, sinds iets meer dan een jaar de nieuwe burgemeester van Berlijn, en – de boodschap is duidelijk – ze heeft het er maar druk mee. Niet dat ze het bijltje erbij neer wil gooien, integendeel, ze wil dóór.
Dan moet haar partij wel eerst nog even de verkiezingen winnen. Of om precies te zijn: opnieuw winnen. Eigenlijk waren de verkiezingen voor de stad over drie jaar gepland, want bestuurstermijnen gelden over het algemeen vier jaar. Alleen, de verkiezingen moeten over. Er is bij de vorige verkiezingen namelijk iets fout gegaan.
Zeg maar gerust heel veel fout gegaan. Tekorten aan stembiljetten. Urenlange wachtrijen voor de stembureaus, waarvan een aantal ook nog tussentijds en voortijds sloot. En tot overmaat van ramp konden er geen stembiljetten ergens anders opgehaald worden, omdat er vanwege de marathon in de stad geen doorkomen aan was.
Ik herinner me van deze verkiezingszondag een vreemde ontmoeting met een oudere vrouw in de Torstraße: ze vroeg zich af hoe ze bij het stemlokaal kon komen. Omdat ze vanwege het hardloopparcours haar eigen straat niet over mocht steken en ze niet al te goed ter been was om een grote bocht om te lopen, zat er niets anders op dan een taxi te nemen naar het stemhokje.
Uiteindelijk heeft het hooggerechtshof in Karlsruhe besloten dat de verkiezingen helemaal over moeten en niet slechts een deel, waar eerder sprake van was. Dat betekent dat de Berlijners op 12 februari weer hun weg naar de stembus gaan maken. Van de 2,4 miljoen kiesgerechtigden in Berlijn heeft de afgelopen keer ruim 1,8 miljoen gestemd, 75,4 procent, wat naar verwachting de komende keer iets lager komt te liggen.
Schuin tegenover Giffeys-verkiezingsbord markeert een heel ander exemplaar het kruispunt. Een bord met een man afgebeeld voor een hemelsblauwe achtergrond. Hij zit weliswaar niet op kantoor, maar hij draagt wel een kantoor-outfit: donkerblauw colbertje, wit overhemd, losse boord. Een stropdasloos type, dat wil meestal wat zeggen in deze business. ‘Spricht Berlinerisch. Und fließend Klartext’ is volgens het bord een van zijn kwaliteiten. Kai Wegner is de naam die eronder staat. Het is de politicus die in de polls op kop ligt. Zijn partij, de CDU, is er naar eigen zeggen voor alle Berlijners, ‘ook die met een auto’.
In het gras voor hem liggen twee grote plakkerige stukken papier, overblijfselen van een vernielingsactie waarbij minimaal de helft van het Wahlplakat is verwijderd. De beloftes van de politieke partijen houden de gemoederen op straat duidelijk nogal bezig. Hoe meer de politiek de stad opsiert met allerlei ‘verhalen’ op verkiezingsborden en -posters, des te opvallender lijken de reacties. Zowel non-verbaal, oftewel scheurend, als verbaal, spuitend en schrijvend dus – allemaal op diezelfde borden en affiches.
De sleutel in deze verkiezingsstrijd lijkt snelheid. Net zo fanatiek als het vernielen van campagnemateriaal gaat het opnieuw beplakken van de borden. Het voltrekt zich kennelijk zo razendsnel dat er geen tijd is om rotzooi mee te nemen, maar verder lijkt het alsof kritische geesten die door de buurt trekken geen schijn van kans hebben.
Moeilijker te neutraliseren zijn de leuzen die áchterop de borden zijn gekalkt. In heldere letters staat er in telkens hetzelfde handschrift AUS GRÜN WIRD BRAUN. Het schilderen van deze teksten vormt een campagne op zich: geen enkel CDU-bord is onberoerd gelaten. Het lijkt een antwoord op de bijna nazistische kreten die gaan over politie-inzet, hoewel het intussen ook opgevat kan worden als een sneer naar de Berlijnse Grünen-politici, die aanvankelijk in de peilingen een verkiezingszege in het verschiet hadden. Deze lijkt van de baan na de voor milieubeschermers teleurstellende houding van de Grünen ten opzichte van Lützerath. Als wel vaker trekt de landelijke politiek een wissel op de plaatselijke gang van zaken. Lützerath is een van de dorpen in Noordrijn-Westfalen, op enkele tientallen kilometers van de Nederlandse grens, waar in de omgeving energiereus RWE het hele landschap afgraaft om bruinkool te winnen. Veel Duitsers, en ook Nederlanders, zouden dat in deze tijden van klimaatproblematiek en energietransitie liever anders zien. Regeringspartij Die Grünen heeft naar eigen zeggen goed onderhandeld door Lützerath op te offeren ten gunste van vijf andere dorpen en een stop van de bruinkoolwinning in 2030 af te dwingen. Lützerath had echter ook een symboolfunctie. Wanneer het dorp behouden was gebleven, had de uit alle windstreken afkomstige protesterende bevolking zich gesteund gevoeld door de politiek.
Bij de Edeka-supermarkt aan het plein, een voormalige DDR-Kaufhalle die erom bekendstaat dat Angela Merkel er nog geregeld zelf haar boodschappenwagentje vult, hangen aan hoge lantaarnpalen meerdere kleine verkiezingsborden boven elkaar. Ook langs de wegen tussen Alexanderplatz en de brede Karl Marx Allee zijn zulke rijtjes boven elkaar te zien. Een aantal kandidaten roept herkenning op. De sfeer, de kleuren en de logo’s vormen, samen met allerlei prozaïsche namen, een onverwacht weerzien. Daniela Billig, Rona Tietje, Max Landero, Stephanie Wölk, Regine Laroche. Serieus en vriendelijk turen ze de straten door. Iedere buurt heeft zo zijn eigen politici. Het werkt als een soort echoput. Wie hoopt en verwacht kiezers in een bepaalde omgeving te vinden, verspreidt precies daar de posters. Terwijl de grote partijen met enorme reclame-uitingen de publieke opinie proberen te beïnvloeden, is het voor veel anderen maar de vraag of ze de kiesdrempel halen. De kleintjes hebben bovendien niet echt meer het budget om zo kort na de vorige keer alweer voluit campagne te voeren.
Meestal hangen er niet meer dan twee borden boven elkaar. Aan een drietal lantaarnpalen naast de Edeka echter prijkt er telkens bovenaan nóg een bord. Ondanks dat alles zeker tweeënhalve meter hoger hangt dan de rest, zijn twee van de drie borden losgerukt. Erop staat geen gezicht maar een tekst: Klima Kleber in den Knast. Een provocatie van de ultrarechtse AfD, afkorting van Alternative für Deutschland, waarmee betogers voor betere milieumaatregelen weggezet worden als criminelen. Wat voor de één geldt als alternatief, is voor de ander een schrikbeeld. Het campagnemateriaal is en blijft alleen in verre buitenwijken prima op z’n plek, verder hangt de AfD-standaard zo ongeveer in de wolken. Vandalismeproof is dat dus nog steeds niet. ‘Ganz Berlin braucht die Polizei’, om er een CDU-leus bij te halen.
Maar zou het lostrekken van de posters eigenlijk wel een echte aanval betekenen? Misschien is het balorigheid en is het helemaal niet tegen nare en dubieuze standpunten gericht, is het gewoon een afkeer van álles. Of zoals Die Partei, een ‘aftakking’ van het satirische tijdschrift Titanic, het op een van zijn affiches typeert: ‘Ganz Berlin hasst die Politik’.
Inmiddels is Berlijn al vele jaren haar Wahlheimat. De stad is een grote inspiratiebron voor haar werk en speelt bijvoorbeeld ook een rol in de verhalenbundel In het licht (uitgeverij In de Knipscheer, 2019).
Ilona Verhoeven (Amsterdam, 1974) is literator, journalist, kunsthistoricus en podcasthost. Ze was in 2020/2021 als writer-in-residence verbonden aan het Suffering Matters Festival in Nijmegen. In de zomer van 2021 was ze gastschrijver op de Wolkerstuin.
